Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται ένα σαφές πλάνο για το πως η μουσική κουλτούρα της Λευκάδας μπορεί να χρησιμοποιθεί σαν μέσο για τη διαθεματική εκπαίδευση σε περιβάλλον web 2.0. Θα περιγράψουμε παρακάτω με ακρίβεια τα τέσσερα κυριότερα επίπεδα πάνω στα οποία δομείται μια ολοκληρωμένη διαδικασία εκπαίδευσης και δημιουργικής μάθησης με κύριο άξονα την λευκαδίτικη μουσική παράδοση και τις ποικίλες εκφάνσεις της.
Θα χρησιμοποιήσουμε ως ηλικία-δείγμα αυτή των 15 ετών. Είναι μια μέση παιδική ηλικία κατάλληλη για δημιουργικές προσεγγίσεις (ασφαλώς και δεν είναι η μοναδική ηλικια στην οποία μπορεί να εφαρμοστεί το παρακάτω πλάνο).
Θα χρησιμοποιήσουμε ως ηλικία-δείγμα αυτή των 15 ετών. Είναι μια μέση παιδική ηλικία κατάλληλη για δημιουργικές προσεγγίσεις (ασφαλώς και δεν είναι η μοναδική ηλικια στην οποία μπορεί να εφαρμοστεί το παρακάτω πλάνο).
Επίπεδο Ι: Ακρόαση, σύγκριση, ανάλυση
ΑΚΡΟΑΣΗ
Είναι η πρώτη φάση. Κατά τη διάρκεια της, οι μαθητές καθοδηγούνται ώστε να αρχίσουν να γνωρίζουν τη μουσική παράδοση του τόπου τους με σκοπό να εξοικειωθούν σταδιακά με αυτή. Ανατρέχουν στον ιστότοπο μας και περιηγούνται ανάμεσα σε παρτιτούρες, στίχους και μουσικές της Λευκάδας. Ακούγοντας και μελετώντας συστηματικά την παραδοσιακή μουσική (στο σύνολο, όλα τα είδη που υπάρχουν και καταγράφονται ως "παραδοσιακή μουσική") αρχίζουν να την αφομοιώνουν. Όταν έχουμε φτάσει σε ένα καλό σημείο τριβής όσο αναφορά την ακρόαση προχωράμε στην επόμενη φάση.
ΣΥΓΚΡΙΣΗ
Μια μέθοδος που θα προσδιορίσει αλλά και θα ξεκαθαρίσει στα παιδιά την εικόνα, το χαρακτήρα, το άκουσμα αλλά και την ύπαρξη της μουσικής της Λευκάδας στο χώρο και το χρόνο είναι αυτή της σύγκρισης. Σύγκριση της επτανησιακής με την λευκαδίτικη καντάδα αλλά και εσωτερική σύγκριση της αστικής μουσικής με την μουσική στα χωριά ή την βυζαντινή μουσική. Όλα αυτά μπορούν να επιτευχθούν με εύκολο τρόπο καθώς στον ιστότοπο υπάρχουν όλα τα -υπάρχοντα μέχρι σήμερα- καταγεγραμένα δείγματα λευκαδίτικης μουσικής κάθε είδους αλλά και οι σημαντικότερες μουσικές της επτανήσου, ταξινομημένα και εύκολα συγκρίσιμα.
ΑΝΑΛΥΣΗ
Έχοντας τοποθετήσει χρονικά, χωρικά αλλά και αισθητικά μέσα τους την παραδοσιακή μουσική του νησιού, οι μαθητές είναι πλέον ικανοί να προχωρήσουν με την βοήθεια του καθηγητή τους στην ανάλυση αυτής. Μια ανάλυση πλήρης που θα προσφέρει στα παιδιά την ευκαιρία να κατανοήσουν ακριβώς την δομή της μουσικής και του λόγου σε διαφορετικά τραγούδια. Οι παρτιτούρες, ο ήχος, τα άρθρα και όλο το υπόλοιπο υλικό που προσφέρεται εδώ, σε συνδυασμό με την -ιδανικά- άριστη εθνομουσικολογική και ευρύτερη μουσικολογική κατάρτιση του παιδαγωγού, μπορούν να οδηγήσουν σε ολοκληρωμένες μελωδικές, αρμονικές, ρυθμικές και μορφολογικές αναλύσεις αλλά και αναλύσεις του λόγου ως πρός τη μουσικότητα που τον διέπει. Ένας πολύ καλός τρόπος εξάσκησης (ευρύτερης μουσικά εξάσκησης) είναι στην περίπτωση κάποιων κομματιών για τα οποία δεν σώζονται παρτιτούρες, τα παιδιά να τα καταγράψουν (με τεχνικές καταγραφής που θα διδαχτούν ή που έχουν ήδη διδαχθεί) και γιατί όχι να εμπλουτίσουν μελλοντικά και αυτό εδώ το site.
Είναι η πρώτη φάση. Κατά τη διάρκεια της, οι μαθητές καθοδηγούνται ώστε να αρχίσουν να γνωρίζουν τη μουσική παράδοση του τόπου τους με σκοπό να εξοικειωθούν σταδιακά με αυτή. Ανατρέχουν στον ιστότοπο μας και περιηγούνται ανάμεσα σε παρτιτούρες, στίχους και μουσικές της Λευκάδας. Ακούγοντας και μελετώντας συστηματικά την παραδοσιακή μουσική (στο σύνολο, όλα τα είδη που υπάρχουν και καταγράφονται ως "παραδοσιακή μουσική") αρχίζουν να την αφομοιώνουν. Όταν έχουμε φτάσει σε ένα καλό σημείο τριβής όσο αναφορά την ακρόαση προχωράμε στην επόμενη φάση.
ΣΥΓΚΡΙΣΗ
Μια μέθοδος που θα προσδιορίσει αλλά και θα ξεκαθαρίσει στα παιδιά την εικόνα, το χαρακτήρα, το άκουσμα αλλά και την ύπαρξη της μουσικής της Λευκάδας στο χώρο και το χρόνο είναι αυτή της σύγκρισης. Σύγκριση της επτανησιακής με την λευκαδίτικη καντάδα αλλά και εσωτερική σύγκριση της αστικής μουσικής με την μουσική στα χωριά ή την βυζαντινή μουσική. Όλα αυτά μπορούν να επιτευχθούν με εύκολο τρόπο καθώς στον ιστότοπο υπάρχουν όλα τα -υπάρχοντα μέχρι σήμερα- καταγεγραμένα δείγματα λευκαδίτικης μουσικής κάθε είδους αλλά και οι σημαντικότερες μουσικές της επτανήσου, ταξινομημένα και εύκολα συγκρίσιμα.
ΑΝΑΛΥΣΗ
Έχοντας τοποθετήσει χρονικά, χωρικά αλλά και αισθητικά μέσα τους την παραδοσιακή μουσική του νησιού, οι μαθητές είναι πλέον ικανοί να προχωρήσουν με την βοήθεια του καθηγητή τους στην ανάλυση αυτής. Μια ανάλυση πλήρης που θα προσφέρει στα παιδιά την ευκαιρία να κατανοήσουν ακριβώς την δομή της μουσικής και του λόγου σε διαφορετικά τραγούδια. Οι παρτιτούρες, ο ήχος, τα άρθρα και όλο το υπόλοιπο υλικό που προσφέρεται εδώ, σε συνδυασμό με την -ιδανικά- άριστη εθνομουσικολογική και ευρύτερη μουσικολογική κατάρτιση του παιδαγωγού, μπορούν να οδηγήσουν σε ολοκληρωμένες μελωδικές, αρμονικές, ρυθμικές και μορφολογικές αναλύσεις αλλά και αναλύσεις του λόγου ως πρός τη μουσικότητα που τον διέπει. Ένας πολύ καλός τρόπος εξάσκησης (ευρύτερης μουσικά εξάσκησης) είναι στην περίπτωση κάποιων κομματιών για τα οποία δεν σώζονται παρτιτούρες, τα παιδιά να τα καταγράψουν (με τεχνικές καταγραφής που θα διδαχτούν ή που έχουν ήδη διδαχθεί) και γιατί όχι να εμπλουτίσουν μελλοντικά και αυτό εδώ το site.
Επίπεδο ΙΙ: Ποίηση, Στρατηγικές μελοποίησης, Εκτέλεση
ΠΟΙΗΣΗ
Εδώ η προσέγγιση είναι καθαρά διαθεματική καθώς οι μαθητές θα πρέπει να επιλέξουν κάποιο ποίημα με τον φιλόλογο τους (πράγμα το οποίο απαιτεί άριστη συνεργασία του καθηγητή της μουσικής με τον φιλόλογο), είτε Λευκαδίου είτε οποιουδήποτε ποιητή. Αρχικά η επιλογή θα γίνει ομαδικά, δηλαδή ένα ποίημα για όλη την τάξη ή ένα για κάθε ομάδα μαθητών, καθώς θα πρέπει πρώτα να υπάρξει μια εξοικείωση με όλη αυτή την διαδικασία και μετά να μπορέσουμε να το πραγματοποιήσουμε ατομικά. Για να καταλήξουμε σε ένα ποιήμα, το οποίο μπορεί και να έχει ήδη μελοποιηθεί παλαιότερα (για παράδειγμα μπορεί σε αρχικά στάδια να χρησιμοποιηθούν και στίχοι απο τα τραγούδια που υπάρχουν στον ιστότοπο ωστε να δημιουργηθεί για εξάσκηση μια νέα μελοποίηση από τα παιδιά που θα μπορεί να συγκριθεί και ωφέλιμα με την ήδη υπάρχουσα), προχωράμε μαζί με τον φιλόλογο σε πρόταση ιδεών όσο αναφορά το περιεχόμενο και το ήθος του ποιήματος. Επίσης, ένας καλός τρόπος να παρακινήσουμε τους μαθητές στο να επιλέξουν ένα ποίημα ή έστω στο να προσανατολιστούν προς κάποια κατεύθυνση , είναι να κάνουμε προτάσεις ώστε στα κριτήρια της επιλογής να προστεθεί και η μουσικότητα του λόγου. Είναι πολύ ευεργετικό αλλά και βοηθητικό για τα επόμενα στάδια της μεθόδου, να επιλέξουν τα παιδιά ένα ποίημα στο οποίο έχουν εντοπίσει και ενδεχομένως έχουμε αναλύσει μαζί την μουσικότητα του λόγου.
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΜΕΛΟΠΟΙΗΣΗΣ
Αφού έχουμε επιλέξει το ποίημα, το επόμενο βήμα είναι ίσως και το πιο σημαντικό. Αφορά την μελοποίηση του. Εδώ λογικά η τάξη θα είναι απαίδευτη καθώς δυστυχώς δεν συνηθίζεται να υπάρχει εκπαίδευση στη σύνθεση στα Μουσικά Σχολεία της χώρας μας εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις. Είναι το κομμάτι που θα μας πάρει πιθανώς τον περισσότερο καιρό και στο οποίο πρέπει να επέμβουμε περισσότερο ώστε να εκπαιδευτούν τα παιδιά σε αυτό. Βασικός κανόνας αποτελεί το ότι πρέπει να καταφέρουμε οι μαθητές να βρουν ενδιαφέρον σε αυτό και να το κάνουν με την όρεξη και την αγάπη που του αξίζει. Αν και η δημιουργικότητα είναι κάτι που σε πολλούς υπάρχει έμφυτο, αν δεν την καλλιεργήσουμε στο σωστό "έδαφος" και υπό τις σωστές συνθήκες απλά δεν λειτουργεί. Φροντίζουμε λοιπόν σε πρωταρχικό στάδιο να διδάξουμε και να προτείνουμε στρατηγικές μελοποίησης. Οι στρατηγικές αυτές θα πρέπει να επινοηθούν ουσιαστικά από τον μουσικολόγο ανάλογα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες της ομάδας. Μπορεί να είναι είτε η σύνθεση πάνω σε ήδη υπάρχοντα τραγούδια με την παραλλαγή της μελωδίας αλλά κρατόντας την ίδια δομή, είτε η σύνθεση βήμα βήμα όπου μελοποιούμε ουσιαστικά μια μια φράση είτε οτιδήποτε άλλο. Υπάρχουν πολυάριθμοι τρόποι να δείξεις σε κάποιον πως να φτιάξει μουσική και αυτό έχει να κάνει κυρίως με τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα, την εκπαίδευση που έχει λάβει και τις δυνατότητες του. Είναι επιτακτικό ο καθηγητής της μουσικής να είναι δημιουργικός και ευέλικτος.
ΕΚΤΕΛΕΣΗ
Το κομμάτι είναι έτοιμο. Θα πρέπει έπειτα να προχωρήσουμε στην εκτέλεση του. Ιδανικό είναι σε πρώτη προσέγγιση να εκτελεστεί από πιάνο και φωνή μόνο, ώστε να έχουμε παρακάτω και την δυνατότητα να διδάξουμε αλλά και να πραγματοποιήσουμε ηλεκτρονική ενορχήστρωση. Έτσι το εκτέλει στο πιάνο έιτε κάποιος μαθητής που μπορεί, είτε ο καθηγητής. Συνοδεύουν με φωνή οι μαθητές (η αργότερα -όταν γίνει ατομική η διαδικασία, ο μαθητής που το έγραψε-).
Εδώ η προσέγγιση είναι καθαρά διαθεματική καθώς οι μαθητές θα πρέπει να επιλέξουν κάποιο ποίημα με τον φιλόλογο τους (πράγμα το οποίο απαιτεί άριστη συνεργασία του καθηγητή της μουσικής με τον φιλόλογο), είτε Λευκαδίου είτε οποιουδήποτε ποιητή. Αρχικά η επιλογή θα γίνει ομαδικά, δηλαδή ένα ποίημα για όλη την τάξη ή ένα για κάθε ομάδα μαθητών, καθώς θα πρέπει πρώτα να υπάρξει μια εξοικείωση με όλη αυτή την διαδικασία και μετά να μπορέσουμε να το πραγματοποιήσουμε ατομικά. Για να καταλήξουμε σε ένα ποιήμα, το οποίο μπορεί και να έχει ήδη μελοποιηθεί παλαιότερα (για παράδειγμα μπορεί σε αρχικά στάδια να χρησιμοποιηθούν και στίχοι απο τα τραγούδια που υπάρχουν στον ιστότοπο ωστε να δημιουργηθεί για εξάσκηση μια νέα μελοποίηση από τα παιδιά που θα μπορεί να συγκριθεί και ωφέλιμα με την ήδη υπάρχουσα), προχωράμε μαζί με τον φιλόλογο σε πρόταση ιδεών όσο αναφορά το περιεχόμενο και το ήθος του ποιήματος. Επίσης, ένας καλός τρόπος να παρακινήσουμε τους μαθητές στο να επιλέξουν ένα ποίημα ή έστω στο να προσανατολιστούν προς κάποια κατεύθυνση , είναι να κάνουμε προτάσεις ώστε στα κριτήρια της επιλογής να προστεθεί και η μουσικότητα του λόγου. Είναι πολύ ευεργετικό αλλά και βοηθητικό για τα επόμενα στάδια της μεθόδου, να επιλέξουν τα παιδιά ένα ποίημα στο οποίο έχουν εντοπίσει και ενδεχομένως έχουμε αναλύσει μαζί την μουσικότητα του λόγου.
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΜΕΛΟΠΟΙΗΣΗΣ
Αφού έχουμε επιλέξει το ποίημα, το επόμενο βήμα είναι ίσως και το πιο σημαντικό. Αφορά την μελοποίηση του. Εδώ λογικά η τάξη θα είναι απαίδευτη καθώς δυστυχώς δεν συνηθίζεται να υπάρχει εκπαίδευση στη σύνθεση στα Μουσικά Σχολεία της χώρας μας εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις. Είναι το κομμάτι που θα μας πάρει πιθανώς τον περισσότερο καιρό και στο οποίο πρέπει να επέμβουμε περισσότερο ώστε να εκπαιδευτούν τα παιδιά σε αυτό. Βασικός κανόνας αποτελεί το ότι πρέπει να καταφέρουμε οι μαθητές να βρουν ενδιαφέρον σε αυτό και να το κάνουν με την όρεξη και την αγάπη που του αξίζει. Αν και η δημιουργικότητα είναι κάτι που σε πολλούς υπάρχει έμφυτο, αν δεν την καλλιεργήσουμε στο σωστό "έδαφος" και υπό τις σωστές συνθήκες απλά δεν λειτουργεί. Φροντίζουμε λοιπόν σε πρωταρχικό στάδιο να διδάξουμε και να προτείνουμε στρατηγικές μελοποίησης. Οι στρατηγικές αυτές θα πρέπει να επινοηθούν ουσιαστικά από τον μουσικολόγο ανάλογα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες της ομάδας. Μπορεί να είναι είτε η σύνθεση πάνω σε ήδη υπάρχοντα τραγούδια με την παραλλαγή της μελωδίας αλλά κρατόντας την ίδια δομή, είτε η σύνθεση βήμα βήμα όπου μελοποιούμε ουσιαστικά μια μια φράση είτε οτιδήποτε άλλο. Υπάρχουν πολυάριθμοι τρόποι να δείξεις σε κάποιον πως να φτιάξει μουσική και αυτό έχει να κάνει κυρίως με τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα, την εκπαίδευση που έχει λάβει και τις δυνατότητες του. Είναι επιτακτικό ο καθηγητής της μουσικής να είναι δημιουργικός και ευέλικτος.
ΕΚΤΕΛΕΣΗ
Το κομμάτι είναι έτοιμο. Θα πρέπει έπειτα να προχωρήσουμε στην εκτέλεση του. Ιδανικό είναι σε πρώτη προσέγγιση να εκτελεστεί από πιάνο και φωνή μόνο, ώστε να έχουμε παρακάτω και την δυνατότητα να διδάξουμε αλλά και να πραγματοποιήσουμε ηλεκτρονική ενορχήστρωση. Έτσι το εκτέλει στο πιάνο έιτε κάποιος μαθητής που μπορεί, είτε ο καθηγητής. Συνοδεύουν με φωνή οι μαθητές (η αργότερα -όταν γίνει ατομική η διαδικασία, ο μαθητής που το έγραψε-).
Επίπεδο ΙΙΙ: Ηλεκτρονική μουσική καταγραφή, Ηλεκτρονική ενορχήστρωση, Ηχογράφηση, Αποθήκευση
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ
Έαν οι μαθητές είναι εκπαιδευμένοι σε κάποιο ηλεκτρονικό πρόγραμμα μουσικής καταγραφής, τότε είναι ένα εύκολο σημείο. Εάν πάλι όχι, θα πρέπει πρώτα να εκπαιδευτούν και μετά να προχωρήσουν σε καταγραφή της δημιουργίας τους. Προτεινόμενο software: Sibelius ή Finale. Ίσως και εδώ θα έπρεπε να υπάρξει συνεργασία με τον καθηγητή της πληροφορικής ενδεχομένως για να εγκαταστήσει τα προγράμματα στους υπολογιστές του σχολείου αλλά και για να διαθέσει τις απαιτούμενες ώρες στα παιδιά για να εργαστούν στους υπολογιστές.
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΝΟΡΧΗΣΤΡΩΣΗ
Είναι ίσως το πιο ενδιαφέρον μέρος για τα παιδιά. Θα πρέπει να γίνει είτε στο Finale/Sibelius όπου τα παιδιά μπορούν να γράψουν ότι όργανα θέλουν, είτε σε ένα άλλο software, το Cubase (η κάποιο άλλο audio sequenser) όπου όμως θα πρέπει να ηχογραφήσουν φυσικά όργανα, πράγμα αρκετά δύσκολο όχι όμως απίθανο. Μπορούν να πάρουν ιδέες από τα ήδη υπάρχοντα τραγούδια και να τις χρησιμοποιήσουν στη δική τους ενορχήστρωση. Εδώ φυσικά ισχύει ότι και για το Finale/Sibelius. Αν τα παιδιά δεν γνωρίζουν τις βασικές αρχές του Cubase, θα πρέπει πρώτα να τους τις διδάξουμε. Προτείνουμε σαφώς τεχνικές ενορχήστρωσης με σκοπό να καθοδηγήσουμε τους μαθητές σε πρώτη φάση.
ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ
Μετά το τέλος και της ενορχήστρωσης προχωράμε στην τελική ηχογράφηση. Εξάγουμε ότι έχουμε φτιάξει στο Finale σε μορφή .mid και το εισάγουμε σε midi κανάλια στο sequencer (Cubase). Στη συνέχεια δημιουργούμε audio κανάλια και ηχογραφούμε κάποιο φυσικό όργανο που δεν μπορέσαμε να το έχουμε σε ικανοποιητική απόδοση από το Finale/Sibelius ( όπως π.χ. το μαντολίνο). Τέλος ηχογραφούμε τη φωνή ή τις φωνές μας.
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Ολοκληρώνουμε το κομμάτι και αφού το επεξεργαστούμε (ουσιαστικά ο καθηγητής κάνει τη μείξη αλλά ζητά αισθητικές παρεμβάσεις από τα παιδιά ώστε να το κάνουν και αυτό μαζί ), το αποθηκεύουμε σε διάφορες μορφές ώστε να μπορούμε να το επεξεργαστούμε οποιαδήποτε στιγμή θέλουμε στο μέλλον αλλά και να το χρησιμοποιήσουμε με όποιο τρόπο ενδεχομένως χρειαστεί.
Έαν οι μαθητές είναι εκπαιδευμένοι σε κάποιο ηλεκτρονικό πρόγραμμα μουσικής καταγραφής, τότε είναι ένα εύκολο σημείο. Εάν πάλι όχι, θα πρέπει πρώτα να εκπαιδευτούν και μετά να προχωρήσουν σε καταγραφή της δημιουργίας τους. Προτεινόμενο software: Sibelius ή Finale. Ίσως και εδώ θα έπρεπε να υπάρξει συνεργασία με τον καθηγητή της πληροφορικής ενδεχομένως για να εγκαταστήσει τα προγράμματα στους υπολογιστές του σχολείου αλλά και για να διαθέσει τις απαιτούμενες ώρες στα παιδιά για να εργαστούν στους υπολογιστές.
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΝΟΡΧΗΣΤΡΩΣΗ
Είναι ίσως το πιο ενδιαφέρον μέρος για τα παιδιά. Θα πρέπει να γίνει είτε στο Finale/Sibelius όπου τα παιδιά μπορούν να γράψουν ότι όργανα θέλουν, είτε σε ένα άλλο software, το Cubase (η κάποιο άλλο audio sequenser) όπου όμως θα πρέπει να ηχογραφήσουν φυσικά όργανα, πράγμα αρκετά δύσκολο όχι όμως απίθανο. Μπορούν να πάρουν ιδέες από τα ήδη υπάρχοντα τραγούδια και να τις χρησιμοποιήσουν στη δική τους ενορχήστρωση. Εδώ φυσικά ισχύει ότι και για το Finale/Sibelius. Αν τα παιδιά δεν γνωρίζουν τις βασικές αρχές του Cubase, θα πρέπει πρώτα να τους τις διδάξουμε. Προτείνουμε σαφώς τεχνικές ενορχήστρωσης με σκοπό να καθοδηγήσουμε τους μαθητές σε πρώτη φάση.
ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ
Μετά το τέλος και της ενορχήστρωσης προχωράμε στην τελική ηχογράφηση. Εξάγουμε ότι έχουμε φτιάξει στο Finale σε μορφή .mid και το εισάγουμε σε midi κανάλια στο sequencer (Cubase). Στη συνέχεια δημιουργούμε audio κανάλια και ηχογραφούμε κάποιο φυσικό όργανο που δεν μπορέσαμε να το έχουμε σε ικανοποιητική απόδοση από το Finale/Sibelius ( όπως π.χ. το μαντολίνο). Τέλος ηχογραφούμε τη φωνή ή τις φωνές μας.
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Ολοκληρώνουμε το κομμάτι και αφού το επεξεργαστούμε (ουσιαστικά ο καθηγητής κάνει τη μείξη αλλά ζητά αισθητικές παρεμβάσεις από τα παιδιά ώστε να το κάνουν και αυτό μαζί ), το αποθηκεύουμε σε διάφορες μορφές ώστε να μπορούμε να το επεξεργαστούμε οποιαδήποτε στιγμή θέλουμε στο μέλλον αλλά και να το χρησιμοποιήσουμε με όποιο τρόπο ενδεχομένως χρειαστεί.
Επίπεδο ΙΙΙΙ: Διαμοιρασμός, CD
Στην τελευταία φάση και ενώ το πολιτιστικό προϊόν είναι πια έτοιμο, τα παιδιά μπορούν να μοιραστούν την δημιουργιά τους μέσω του διαδικτύου ώστε η δουλειά τους να γίνει ευρύτερα γνωστή. Τέλος δημιουργείται και ένα CD με το ομαδικό αποτέλεσμα ή σε πιο εξελιγμένες περιπτώσεις με ένα κομμάτι από το κάθε παιδί. Μπορεί να έχει αντίγραφο το κάθε παιδί αλλά και το σχολείο ώστε να υπάρχει σαν δείγμα και να καταγράφεται και η εξέλιξη της τάξης (καθώς μπορεί να φτιαχτούν περισσότερα από ένα CDs κατά τη διάρκεια μιας χρονιάς).